КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА
Меню
12+

«КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА"

09.07.2021 10:39 Пятница
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Дубуртала зурхIябти Адамдеш ахъли дихIуси

Автор: ПатIимат Кьурбанова

Дубуртас дебш лугути

Дубурлантани сари,

ГIяхIгъубзнала мардешли

Хамдирахъути сари.

«Дубурла мер-мусаличив хIериэс гьамадси ахIен» ирули бирар цацабехIти адамтани. Ил пикри бархьси биэсра асубирар. Амма къияндешуначи пикри бяхIчиаэс замана хIебираргу дубурла умуси гьава гьигьбирули, дяргIибти шинна урунжлизиб милиги ихъули, вава-кьарли дерхъибти дубуртикад къунзикIухIели. Агь, тIягIямла бирар кьалли хIебла манзиллизиб хаслира дубуртикад къунзикIес ва вегIла дурхIядеш гьандиркахъес. Нушала дурхIядешла манзиллизирригу дубурла шимазир гIямру къугъали демжурти. ИтхIели хIянчи барес гIела витIикIуси хIейри яра узес къиянни саби викIуси чейуси ахIенри. Адамти разили ва саберхурли колхозла яра совхозла авлахъуначиб цахIнабси бузерилизи ихъутири. Бузукад далуйти зайдикIахъи хIянчизартани. МТФ-лизи гъами-кIухIели, дояркабала гьайбатти далуйтала тIамри чедихули дири. Абзур бархIи бузули хьалли, дубурлантани бамсни хIебали ва дяхъили музыкара бархIехъуназиб делхълизи кабулхъи. ЦацахIели жагьилти илкьяйдали шаладикайчи шадлихъличиб кавлутири ва савли, хIянчилизи ихъутири. Каникултала замана школала бучIантира кумекбарес башутири дигалли авлахъуначи, дигалли ОТФ-бази ва МТФ-бази. Илкьяйдали белчIуди хъараахъурмад учIес хьулхIейкIуси жагьилличи бузери хIерли бирусири.

Дубурлантала гIямрула бетуц гьамадбирахъутири гьундури къулайдирнилира. Хьунул адамтани чула къакъличир ва эмхIечир мура, бегIми ва кьар дихутири. Илдигъунти хIянчилис кункдеш бетарусири ургубализи машина башахъес гьундури дираллири.

ДугIахъарлантала ца ши ахIен. ДугIахъарла шила Советлизи (гьанна администрациялизи) кадурхути сари Хулабарк, Сумиямахьи, СурсалабачIимахьи, Муркалахъяримахьи, ГIузрая, Хъишамахьи, Мукрисана, НикIабарк. Илди шими-ургарти гьундурира дебали вайси агилизир дирутири.

ЦархIилти дубурла шимазирван ДугIахъарла шилизир ва махьурбазир яшавла шуртIри гьаладяхI дашескадииб. Жагьилти гъирачебли санигIятуни чердикIес кьаслизибри ва белчIуди касес шагьуртази арбашулри.

ИтхIели 7-ибил класс таманаили гIергъи бузес яра бучIес бехI-бирхьутири. Дургъбас гIергъити къиянти дусмазиб ДугIахъарла бехIбихьудла школализиб бучIулри Казим ГIябдуллаев, ГIяшумма Сапаров, ХIябиб, Зугьрат ХIямидова, Шагьаназ Малдаева, Рабазан БухIуммаев ва цархIилти. ИтхIели декIар-декIарти дусмала дурхIни ца класслизи башахъутири бучIес ва лукIес бурсибиахъес багьандан. Илдас урусланти Тамара ва Екатерина бикIути мугIяллимтани дурсри кадирхьутири.

Иш белкIлизир гъай Р. БухIуммаевличила (дугIахъарланти илис Кьулгьула Рабазан бикIар) сари.

Муркалахъяримахьилизивадси Рабазан БухIуммаевра механизаторла санигIят касес хьулухъун, амма ВатIайс къуллукъбарили гIергъицун илала хьул бартаурсири. Илини Коми АССР-лизиб ракетаби дируси (секретный) частьлизиб къуллукъбарибсири. Иличил барх къуллукъбирули дугIахъарлан Кьурбан ХIямидов, бахъал дахадаевланти (илди-ургав УргIерила шила Советлизи кабурхуси ГIяяцIуримахьилизивадси Халумбег) ва Дагъистаннизибадти уршбира лебри. Ламусличил ВатIа гьалабси чебла ахъили гIергъи, ил Огнилизи белчIуди касес арякьун. Иличил варх сунела махьилизивадси МяхIяммад БяхIмудовра левсири. МяхIяммад сенрил механизаторла санигIят бузахъес хьулхIевхъун. Рабазан биалли 1964 ибил дуслизив шилизи чарухъунмад ДугIахъарла Свердловла уличилси колхозлизив (итхIели колхозла председатель НикIабухIумма Малдаев сайри) ДТ-74 тракторличив узескайибсири. Илини дузахъутири комбайн ва «Белорусь» тракторра. ИтхIели механизаторти бетаэс дигути цархIилти уршбира лебтири. Илди сабри Манап ГIялиев ва Билал.

- Илдани Ахъушаррил хIебалас, чинар саррил механизаторла курсани таманаибтири ва нунира кумекбирули, бузескабиибтири. Манап тракторличив узусири, Билал шофер ветаур, — гьанбиркахъули сай Рабазай, — итхIели нуша бегI гьалар колхозлизи техника кибхIели дузес дехIдихьибтири. Илис гьалар илди лерти ахIенри. Адамтани гьундури някъ-някъли газначил ва кIатIначил дирутири. Урчи дирутири цацабехIтала. Илдачи хъарбирусири ихцада гьуни бара или. Дилара лебсири урчи ва нуни гIяхIил балас секьяйда узес хIяжатлирил кьяшла дякь, урчи ва уркурти дашуси гьуни машина башахъесли барес багьандан. Колхозникуни цахIнаб дурабухъи, гьундури дягIудирули ва заб-маркали заядарибти ункъдирули бузутири. КIинайс трактортачил лерилра гьундури ремонтдирутири, кьячIикIуни гьарзадирутири, лаг-катхIел машинаби дашахъес къиянбулхъути мерани диркьдирахъутири. КIинайс сагати диресра дехIдихьибтири. Илкьяйдали шими-ургарти лерилрара-сера гьундури сагали дарибтири. «ДугIахъар» совхозла директорли Рабадан ГIямаров узухIелири имцIаливан сагати гьундури дарибти.

Дусми ардашуцад колхозла техникара имцIадиуб ва илдачиб бузути механизатортира бахъбаиб. Амма Рабазан сунени дузахъути ДТ-74, «Белорусь» ва комбайн дузахъес бажардииркулри. ХIебла замана дубуртала мер-мусаличирти хъуми далцулри, делгIулри ва цархIилти хIянчилизир бутIакьяндеш дирулри. ГIур диркьаличирти арши диршес вашулри. Иларти хъумира Рабазанни далци ва делгIи. Янила манзиллизир Р. БухIуммаевла хIянчи гьундури къулайдирнила сарри. ГIебшнила заманара итхIели механизатортас багьладеш хIебири. Диркьаличирти ва дубурличирти хъуми далцутири ва делгIутири илдани.

-- Нушала «ИнцIа» бикIуси хъарахъла мер-мусаличир гьалар 75 гектарла хъуми дирутири. КIинайс сагали хъуми дузахъесбииб ва илди 120 гектарличи адикиб, — даимирули сай Рабазан, — набчил варх хъуми далцули Манапра вири. Илра дебали гIяхIси адамри. Дахъал гъай хIейгахъи, азгъиндеш хIедали, ил гьанна нуша-ургав агара, хIяб нурли шалабарабну сунела.

ИтхIели цархIилти хIянчи бекIдарили гIергъи, мурталра гьунби къулайдирес хIяжатсири, сенахIенну дубурла мер-мусаличир заб-маркали илди дукьдулъахъутири. Янила замана илди дяхIили кIапIдирутири ва миъли дурцутири. Илдигъунти гьундурачирад машинаби дикес дебали урехиласири. Гьундурачи хIеруди бирути хIянчизарти бири, амма илдани миъ лебси мерличи гIянжи калкьи ва цархIил журала хIянчи дири. Тракторличил дирути хIянчи дахъалри ва ца бархIилра механизаторлис акьули кайэс хIебирки. Янила замана итхIели бегIлара къиянбулхъуси — антифриз агни, 30 литр шинна ванадирес ва илдачил трактор бузесиэс хIяжатсири. Дила хозяйкали гьарахъларад къакъличир шин дихутири ва ца дугилизив кIина яра хIяйна гьундурачир дашес хIедирути машинабала бегIтас кумекличи вашес чевкъусири. Янила замана итхIели мурталра дяхIи камхIебири ва гьундури лергIер урехилатили детарутири.

Гьанна чумал дус хъулив сайра. Нуни дузахъули калунти техника тIашли сари. «Белорусьра» бульдозерра дузути сари, амма хIянчи агара бикIули саби.

Гьачам Краснодарлизи прессоватьдикIес дархьибтири. «Бело-русь»-личир дузутири Гъанила ХIя-санра нура. Нушала колхозлис балча гибтири итхIели. Сергокъалализира прессоватьдикIес дашутири. Илданира колхозлис балча лугутири.

Рабазан БухIуммаевлис дугIахъарлантицунра ахIи, алавти шимала халкьра мурталра баркалла бикIули бирар. СенахIенну ил дебали гIяхIти хIял-тIабигIятла, чеветаибси ва кабизалачевси гъабза сай. Илини гIяхIдеш хIебарибси Дахадаевла районна хъар СирхIяла шимазив мажахIят адам лев виэс. Дигалли гьундурачир къияндикибхIели музаулхъи, дигалли сагали юртани лушутани живири ва илдала уркIби разидиэсли хIянчи бири. Дубурла шимазир кьалли юрт белшес багьандан диркьти мерани дебали камли дирар, Рабазанни сунела «шанда айгъирличил» сецад-дигара жагаси мер хIядурбири сагаси юртлис хьулчи кабихьахъес багьандан.

ИшбархIи адамтани дахъал хабурти дурули сари секьяйда ва мурт илини чус гIяхIдеш барибсирил. Амма чилилра бурес хIейрар илини чила-биалра хъарбаркь таманхIебарниличила ва цалра адам гьиму-кIахъниличила. Ил ихтилатикIухIелира дяхIличиб разиси пишбяхъличил ва сай селизив виалра гIяйибла вегI сайхIеливан уруз-хIяцIли гъайикIар. Сунени илдицад халкьлис гIяхIдешуни дарили хьалли, бекIлил илдачила гьанхIебуршу, гапхIейкIар. ЦархIилтани гьанбушаллира, гъай цархIил шайчи шурдалта ва сунечила гапбикIули хIейгахъу.

Рабазанна гIяхIбаркьуначила халкьли дурути хабурти абзурли жузлизи кахIедурцар дургар, сенахIенну ил лерилра сунела гIямрулизив адамтас гIяхIдешуни дирули ва гьачамалра чилалра хатир хIебуи хIериубси сай. Гьайгьай, гьамадси ахIен илкьяйда хIериэс. ВегIла зугIлумачила пикрихIейкIули, дуги-хIерила манзиллизив хIядурли виэс хIяжатси сай илгъуна санигIятла адам. СирхIяла дахъал шимази дашути машинаби чинар, сегъуна къияндешлизи дикалра, чис илала «шанда бархкьяла» кумек гIягIнили биалра ва чила сагаси юртлизир урца хIянчи ва хъалч кIапIбарес хIяжатли биалра (илизир урца ваяхI дирнила ва хъулчри кIапдирнила устадешра лер), ил бусягIятал музаухъес хIядурсири.

Рабазанна гьарил адамлис мисалли диэсти баркь-бац, пикриухъицун буруси кагибси дев, адамличи хIялалти хIяяличил гъамирни ва дахъал цархIилтира къугъати ва малхIямти баркьудлумани саби илала хIурмат ахъбиахъубсира. Иличил даим къаршииркусини ва ихтилатикIусини сегъунтилра далхIедикибти баркьудлуми дурахIедуркIу, сенахIенну илизирти адам хIерирнила ва илдачил валикнила дигIяндешуни хIясибхIедарести ахIен. Илкьяйда бахъла баркаллаличил гIямру деркIес виъни адамдешла ва гъабзадешла академия таманбарниван билзули саби. Илгъуна «академия» азирлизив цалицун саби чедибдешличил хъарарахъусира.

Рабазанничи сунела гIямрулизир кадикибти тамашала анцIбукьуназирадли чумал гьандушахъес или дугьаризуррагу, илини къантIкадариб, нуни цархIилтачиб имцIаси селра барибси ахIен, се бурес вирусира нуни, гIядатла дубурланна гIямру сари нуни деркIибти викIи ил.

ЦархIилтани иличила дурутазирадли чумал анцIбукьличила гьанбуршис:

Гьачамра вайти аргъ-бархIила манзил цIябдирухIели, иличи жагьил адам дугьавизур Хъишамахьилизи укьес хIейрулрану кумекбара или. Рабазанни илизи багьахъур хIу гьалавад вашен ну гIеввиус или. ХIяжатси мерличи ваибси Рабазаннизи жагьилли тамашавиубли, сен хIуни гIелабяхIлицун трактор бикуси или хьарбаиб. Рабазанни къантIли жаваб чарбатур: «ГьалабяхI башули ахIен». 5-6 километрличи илкьяйда тракторличил дугила манзиллизив вашес гьамадли хIебиъни чис-дигара якьинси саби, амма Рабазанниван адамла мурад биресра бахъли хIебирар.

ДяхIили ургьуси, дебали бугIярси сагаси дусла байрамла кьанси дугила замана унзализи кьутIбикIутани Рабазан чеваргъахъиб. «Урхьниша хъяб» бикIуси мерличир машинаби лер шикьалра духъес хIедирули бикIулри илди. Илди КьярбачIимахьилизи вецIалцад километрличи аркьутири.

Рабазан бусягIятал харчизур ва кумекличи музаухъун. Янила бухъянси дугилизир машинаби хIяжатси мерличи даахъайчи шаладикиб. Амма дубурлан гъабза илгъуна агилизив зигархIелхъи, адамлис гIяхIдеш барес бикниличи разили вири.

Сунес ламусбарибсиличила Рабазанни сеналра хъумуртуси ахIен ва илини ца мисал гьанбуршули сай.

Диркьаличи Маликла ГIялила алхIямличи бякьи, чарбулхъути дугIахъарланти баягъи «Урхьниша хъяб» мерличиб вайси аргъли тIашбизахъур. Итмаданал Рабазанничи музабухъун. Рабазанни илдала машина «ШяхIбанна хъяб» бикIуси мерличи баахъиб. Адамтани чебаиб трактористли сецад къиян кабихьибал ва ил хинкIличи живариб. Рабазан илдигъунти баркьудлумазив гьала битIикIутазивадли ахIен ва хъули гьалаклира или илавадли арукьес хьулухъун. ИлхIели шила хIурматла адамти ва дахъал дусмазиб мугIяллимтили бузути ГIялибегхIяжира Чурланра иличи чиналра укьяхъес хIелтари или дугьабизур. Рабазанни илди бикIуси хIебарес хIейуб…

Дудеш БухIуммас сен Кьулгьу бикIусирил Рабазанни балули ахIенри, амма гьанналичи бикайчи нунира илис БухIумма бикIни багьурси ахIенри.

Кьулгьула берхъибси ва къугъаси кулпет лебсири: БатIа, Жавайрат, ПатIимат, МасгIуд, ХIява, Рабазан, ГIяйша, МяхIяммад. БусягIят илдазибадли БатIа, ГIяйша ва Рабазан саби мицIирли лебалти. ЦархIилти узби-рузбира къугъаси кулпетра гIелаб кали, итил дунъяличи арбякьи саби. Дебали цабалгунти ва халаси хIурматличил пайдалабикIутири Рабазанна узби-рузби. Илдачибад акIубтира тяп чула бегIтигъунти адаб-хIяяли жагабарибти саби.

Муркалахъярилизиб гьалаб Мукьи бикIуси шилизибадти адамтира хIербирниличила ва Мукьи шила гьанна гъятIбиълумачи шурбухъниличила гьанбушира Рабазанничилси ихтилатлизиб.

- Нуша — мукьиланти ва муркалахъяриланти – 57 ибти дусмазир Чечнялизи гечдарибтири. Иларадли нуша Муркалахъяри чардухъунра, амма Мукьимахьилизирти хъулри гъятIкадиилри ва мукьиланти цабехI Селиклизи, цабехI Муркалахъяри мерлабиубтири, — бурули сай Рабазанни, — бегI гьалаб Муркалахъяримахьилис Кьулгьумахьи бикIули кали саби. Шанти Чечнялизибадли чарбухъунхIели илаб нушала хъалибаргцун буили саби хIербирусира. Ил хъалибарг буили саби бегI гьалаб шилизи бакIибси. Ил сабабли бургар дила дудешлис Кьулгьу бикIусира.

Рабазаннара илала гIямрула марси гьалмагъ Аппайлара къугъаси хъалибарг леб. ХIясан, МяхIяммад, БухIумма, ЖягIпар, Руслан, Райсат, Барият бегIтиван хIурматчебти ва саберхурти саби. Илди, чучи лайикьти санигIятунира касили, чула хъалибаргуначил талихIчебли хIеркабирули саби. Амма Аппай арбякьунси дуслизир ЧевяхIсини итил дунъяличи аррукиб. Рабазан гьанна сунела виштIалгъуна урши Русланничив, МяхIячкъалализив хIерирули сай. Ил разили сай сунела унраличиб ГIябдуллагь МяхIяммадов ва ХIяжимурад МяхIяммадов лебниличи. Илди хIябалра ва цацахIели цархIилти юлдашунира сабира урхьула дубла яра парклизи башар, шиличила ва шантачила ихтилатуни думжахъу. Илкьяйдали чула пахрули детаурти СирхIяла дубуртала, гъабзадешличибли дунъя хIяйранбирути дубурлантала гIядатунала, уркIбас илцадра ахIерси ДугIахъарла,… камси биалра бутIа барх хибсигъуна саби илдани. Шагьарлизиб биалра, илдани сеннира «гумай» акIахъес биуб ва илкьяйдали гумайла ихтилатунира думжахъули сари.

Рабазан дила узбикьуртала нешла узи сай. Ил сунела рузи ПатIиматличи (ил дила дудешла узи БяхIяммала хьунул сарри) мурталра вашусири. Дила узбикьурти «Рабазан бацци» (нешла узи) бикIухIели, набра гьанбиркусири ил дилара бацци ургар или. Илкьяйдали риштIахIейчирадли илис нура «Рабазан бацци» рикIусира. Гьарли-марли, ил дила нешла узиван вилзули вирар наб мурталра. Илгъуна халкь дигуси ва пергер адам чеалкIуси наслулисра гIяхIси гIибрат сай. Сунела дурхIни, илдала баркьибти ва лебилра дугIахъарланти илгъунти багьадурти бетааллири, челябкьлаличила пикривикIес сабаб аги. Илкьяйдали гIяхIла шайчицун адамтачи асарбирули, гьаннала гIергъира арати ва къугъати гIямру деркIаби, хIурматла «Рабазан бацци!».

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.

7