КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА
Меню
12+

«КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА"

21.05.2021 10:42 Пятница
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Даргала назму каргьнила кьяйдурти

Автор: Шарипат Будаева, Чишилила урга даражала школала дарган мезла учительница.

Назмулизир тугъила умцлаби сегъунти сарил, илизир сегъунти дугьби диэс гIягIнитил ва илди сен-сен каргьес гIягIнитил багьес балес хIяжатси саби. Литературала декIар-декIарти жанрабала чула законти лерти сари. Произведениеби каргьнила чула законти лерти сари, лирикала произведениебала – чула законти, прозала произведениебала – чула законти, драмала произведениебала – чула законти.

Гъай дирар лирикала произведениебачила – назмуртачила. Лирикала произведениеби или бикIуси саби авторли сунела уркIила хIялани ва сунела сай-вегIти пикруми дурути произведениебас. Лирикала произведениеби сари имцIаливан назмурти ва далуйти. Лирикала произведениеби прозала тахIярлара дирар.

Назмула гъай прозали гъайлизирад декIардулхъан ритмличирли. Сегъунти-диалра шикьатIала, тIамри аги каили тикрардикIнилис ритм или бикIар. Ритм бирар делхълизиб, ялчили станок бузахънилизиб, далайлизиб, назмулизиб, бузерилизиб.

Назмула къяяни сари сецад духъянти диалра, чузи кадурхути дугьбала кьадарличи хIерхIеили, сари-ургаб ца камси тIама гIяшбирули дучIа. Илини назмулизиб ритм бетарахъу.

Дарган мезлизиб назму каргьурси саби биркIанти хIясибли. БиркIанти хIясибли назму каргьнила тахIярлис силлабический тахIяр или бикIар. (Латин мезли силлаби ибси «биркIан» ибси саби).

Дагъиста халкьанала назмурти ва далуйти алкIахъути кьяйдуртазибад хьулчили биубси силлабический кьяйда саби. ИмцIаливан назмула цаибил къяйлизир чум биркIан диалра, илдицад биркIанти дирар гIеларадти къяянала гьариллизирра.

ХIера, даргала поэт Г-Б. БяхIяндовла назмула иш бутIа верхIел биркIа саби:

КIел далай сари нуни

Ну акIубла дучIути:

Ца – хIечила, кIиэсил –

ГIямруличила дуцIти.

ИкI бутIализиб чебиуливан, биркIан биэс бирар ца абхьибси тIамализибад («а», «э»), кIел тIамализибад («да», «са»), хIябал тIамализибад («кIуб» «сил»).

Чиди-биалра къяйлизиб ца биркIан камбиъни яра имцIабиъни – назму каргьнила закон букьбуъни саби.

Назмулизиб цезурара бирар. Назмула тугъ бучIухIели, ургаб багьлабируси мерлис цезура или бикIар. КIел цезурала ургабси бутIалис стопа бикIар. ВецIну цара биркIа назмулизиб, цезура биэс бирар урегал биркIайс гIергъи, масала:

Яшав барес или,

Нуша дакIилра

Тукентала гьала

ЦахIнадиркулра.

(ГI. Иминагаев «Ялчила гIямру»)

Авал биркIайс гIергъи, масала:

Халкьлис марти

ХIялумцIурти

Уршбани

Гьаман бику

Ахъанайтачи улка.

(С. Рабаданов «Россияла ванаси берхIилиур»)

Даргала назмуртазир къаршидиркули сари вецIну царара верхIелра биркIанцун ахIи, гехIел биркIа, вецIал биркIа, верхIел ва гехIел биркIан яргадикIути ва цархIилти.

Назмулизиб халаси кьадрила секIал саби рифма. Назмула къяянала ахиртазир цагъунти тIамри яргадикIнилис рифма или бикIар. Масала

Илдигъунти секIал чумлис диуба!

Илкьяйда биалли, бархьдеш чинаба?

Дарра дахъал дявти, инжитдиубра,

Бархьси гIеббурцуси варгес хIейубра.

(С. ГIябдуллаев «ЧердикIибти»)

БегIла гIеларти биркIантала тIамри цагъунтили диубти рифмабас таманти рифмаби или бикIар.

Чедиб гьанбушибси С. ГIябдуллаевла «ЧердикIибти назмула тугъала рифма таманси саби.

ХIера, сен къугъали балбикибси таманси рифма сабил Р. Рашидовла иш назмулизиб:

ЭмхIеличив ца хIяна,

Дицес или тIалхIяна,

Шел шилизи ваалра

ХIейрулри бицес цалра.

Амма гьаннала поэтуна имцIали бузахъули бирартаманси ахIенси рифма.

ТIамразиб чIянкIли ца камси ахIенси мешудеш агарси рифмалис таманси ахIенси рифма или бикIар.

Масала: Урехиагарри хIу,

Дунъя хIербикIар хIечи,

Кадирхьулри гьундури

Гьарахъти зубартачи…

(Р. Рашидов «Адамлис деза»)

Масала: Цаибси ганз кайцIули

Къардбухъалри гьаргалаб,

Лявбарес кабалтули –

Кьукьуби делкун хIела.

(С. Рабаданов «Нешлис»

Таманси ахIенси рифмали назму сунела зайбикIнилизиб дахъал журабарсили бетарахъу.

Тамансира таманси ахIенсира рифмабала дураб, даргала халкьла далуйтазиб ва назмуртазиб имцIали къаршибиркуси рифмабала жура саби бухIна рифма (аллитерация). Тугъла духIнар цадехI тIамри тикрардикIнилис (аллитерация) бухIна рифма или бикIар. ХIерая, гъари, сен жагали зайбикIулил сунезиб бухIна рифма лебхIели иш хIябкуб:

Ахъанай хъирхъаливан

Хъумуртулрав хъали буъ,

Хъирхъайли шабарлаван

Держили шараб хIулби?!

(халкьла).

Хумардирар дубурти,

Дуцалли цIуб дяхIили

Хумарли лер дила чарх,

ХIу шилизив агарли…

(халкьла)

Ишаб цаибил куплетлизиб тикрарбикIули саби хъ тIама, кIиибиллизиб – д.

ХIяйранхIейэс хIейрулра

ЦугбикибхIели гьунчиб,

Адамтани хъубзурас

КьапIни черхIейсниличи.

(ГЪ-Бег БяхIяндов «Гьаршла далай»

Ишаб тикрарбикIули саби хI тIама.

Цагъунти абхьибти тIамри тикрардикIнилис ассонанс или бикIар. Цагъунти абхьибти ва кьяпIти тIамри тикрардикIнили назму зайбикIусили бетарахъули саби. Назмурти каргьнила устадешличи гIяхIил бегIбиубти поэтунани мурталра пайдалабиру ил тахIяр. Сунезир ассонанс ва аллитерация пайдаладарибхIели, хIерагу, сен-сен жагали бучIулил, иргъулил халкьла далайла иш куплет:

Баз гьалар базарличир

Чераира дурашан

Базван шалал дяхIличир

Чиргъмиван ухул хIулбар.

Даргала поэт ШапигI МяхIяммадовла назмуртазирра гьаман къаршидиркули сари илдигъунти зайдикIути тугъи:

ГъайхIерикIесра рикIес,

Бура, се сабаб леба?

Дагла давлализибад

Дила се камбиуба?

Рифма агарти назмуртира дирар. Илдас цIуба назмурти или бикIар.

Даргала мезлизиб таманси рифма башахъес къиянси саби, ил багьандан даргала поэтунани имцIали таманси ахIенси рифма бузахъули яра бекIлил рифма агарси рифма (цIуба назмула форма бузахъули бирар).

Масала: -- Урус узи, варгира

Марси гьалмагъ ил хIезив.

ХIу вакIири нушачи

Узиван дубуртази

(С. Рабаданов «ХIу сайри халал узи»)

ЦацахIели поэтли ахирла рифмара бухIна рифмара дакIахъилира дирар. Илини назму гIурра гIяхIил зайбикIусили бетарахъу,

Масала: ХIера, вана хIеб дакIиб

Шинби чяхIдикIесдииб,

ХIебла хIулкIси тIамали

ХIяна яни бебшахъиб.

(С. ГIябдуллаев).

Ишар тугъла духIнар тикрардикIули сари хI, кI, тIамри, ахирлизиб хIябал тугъла рифмара леб (- иб),

ГIядатли биубли, назмулизир рифмаби ца белгиси гьаб-гIергъидешличил дирар. Синтаксис хIясибли ва мягIна хIясибли саби таманбиубси, рифмабала ца кабизурси гьаб-гIергъидешличил бигьунси назмула бутIалис строфа (куплет) или бикIар.

Строфализир диэс дирар кIиличирад вецIну авраличи бикайчи тугъ. ИмцIаливан строфа авал тугъла бирар.

КIел гьар-гIергъили дакIибти тугъ дархдирхъуси рифмалис жутси рифма или бикIар.

ХIера ишгъуна:

Нуша датурли хIевъуси,

Сай хяса-пусул аруси,

Ишаб, океанна гIелаб,

Банкирта ил секIал багьаб!

(Р. Рашидов)

Авал тугъла строфабала бегI назмулизир рифмабала цархIилти журабира къаршидиркур.

Масала:

1. Камли ахIен гьаннара

УркIби дигубти ясли,

Дугурбазир иргъулра

Нушанала цIм гIяшли.

(МяхIяммадшапигI БяхIямгIялиев)

Иш тахIярла рифмалис тугъ-ургабла рифма или бикIар.

2. Лебри дила ца къакъба

ЦIуб биринжли бугуси,

Биринж дила кадерхур

Къакъбара тулакберхур.

(Мунги ГIяхIмад).

Иш журала рифмалис кIел тугъла рифма или бикIар.

3. Батирай, жан Батирай,

ГIямрули велкъ Батирай,

Каберхалра иш дунъя,

Камаберх хIела далай.

Иш журала рифмалис хIябал тугъла рифма или бикIар.

4. Гьужумтачил душманти

ЦIализиб бигахъубти,

Гьанагарти чябхъинти

Чум-чумра дяхIяурти.

(М-Ш. БяхIямгIялиев)

Иш журала рифмалис цахIнабси рифма или бикIар.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.

32