КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА
Меню
12+

«КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА"

30.04.2021 12:49 Пятница
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

МяхIкамбарая тIабигIят

Автор: ПатIимат Кьурбанова

Нушала дубурла мер-муса дунъяличирра жагатигъунти сари. Лер Дахадаевла районнизирра адам тамашавихъести дубурла, шурмала ва цархIилти жагадешуни. Шилизив хIерируси адамли илцад пикри бяхIчииули ахIен сецад тамашала тIабигIятла къугъати секIал лерал. ТIабигIятла мер-мусаличиб бамсриахъесра замана камли бургули дирехIе кьалли.

Шагьарлизив хIерируси гIядатла хIянчизарла гьар бархIиласи гьуни «хъали-хIянчи» саби викIалра хатIа бетхIерар. Илкьяйдали ца жураличир мурталра хIеркадирути нушаб тамашала дунъяличи хIердикIес кавлуси телевизорла яра смартфонна экран саби. ЦархIил дунъя — ил дугIла тIабигIят саби, сабира адамли багьла-багьлали бетихъахъуси. Амма адам шагьарлизив илкьяйда хIериэс хIяжатси ахIен, ил робот ахIен. Ил мицIирси жан сай, ил экосистемала ца бутIа сай ва тIабигIятлизивцун ил ряхIятли ва паргъатли виэс вирар. ХIушани хьарбиидая: «Се чебаэс вирара ил тIабигIятлизиб? БегIлара тамашала мицIираг хIердирули сари нушачирадли гьарахъли… масайс, тропикуназир». Амма бахъалгъунтани балулира ахIен сегъуна жагаси ва тамашала мер-мусаличир акIублирал нуша.

Дагъистан – халкьла гIямрула бетуцунала ва экономикалашалцун дахъал шаликарси регион ахIен, ил давлачебси мер саби вацIурбачил, хIуркIбачил, сагначил ва дубуртачил. Илаб тIабигIятла сегъуна-дигара жагадешуни чедаэс вирар, урхьула дубаначирадли ва дубагарти авлахъуначирадли дехIдихьили даимлис дяхIили дуцибти ахъти дубуртачи даайчи. Илди дубурти сари хъярхъти хIуркIбани, шурмани, къярданани ва чяхI-чяхIибани къугъадарибти.

Илдигъунти тIабигIятла мер-мусаличир дахъал журала мицIираг ва духълуми лер. Илди мяхIкамдирнилизир дузули сари тIабигIят мяхIкамбирнила «Пачалихъла тIабигIятла «Дагъиста» заповедник» бикIуси учреждение, сунезир ООПТ лерти ва нуша сунес «Заповедный Дагестан» дикIуси.

ООПТ – илди мер-муса сари, сунезирра тIабигIятлис зарал хIебиахъес багьандан адамла баркьудлуми арагIерли яра кам-камли пайдаладарес асухIебирути. Масайс, нушани чебиулра шагьуртала ва шимала мякьларти мер-мусаличир мицIираглис сегъуна зарал бирахъулил адамла авараагардешличирли дурадуркIути баркьудлумани. ХIушани пикрибарая чIянкI авлахъличиб дяргIибти шинна урунжра илала мякьлаб халаси галгара секьяйда дирарал. МицIираглис илгъуна пайдаласи мерли бетарули саби заповедник (балтахъуси мер).

Дагъистайзир лер федеральный кьадрила хасси тяхIярли далтахъути «Дагъиста» заповедникла кIел участок: (Къизлярла шарала кьяли» ва «Сарыкумла гъумла кIиликIми»), миллатла паркла кIел кластер «Самурла» («Самурла хьар дуб» ва «Шалбуздагъ») ва хIябал федеральный заказник («Аграханна», «Самурла» «Тляратала») ибти мер-муса. Илала дурабдлира, «Къизлярла шарала кьяли» ибси бетуцла Дагъистайзиб ЮНЕСКО-ла биосферала резерватлизиб заповедникли сунела бузери къелгIббикули саби.

Дагъиста мер-мусаличирти лерилра заповедникуни чуласун тамашалати сари.

Сарыкумла гъумла дубура Россиялизиб дебали камли къаршибиркуси тIабигIятла тамашала секIал саби. Ил Нарат-Тюбе дубурла мякьлабси гьарли-марси чIянкI авлахъ (пустыня) саби. Дагъистайзир мурталра камхIедирути дугIбани илаб 245 метрла ахъдешличилси гъумла дубура бетаахъурли саби. Сарыкум, яра гьатIира бархьли буралли Сарыхум къумукъла мезличибадли шурбаталли «духъутIа гъум» ибси саби. Илала тарих тамашала саби ва гьанналис чебетаахъили бяркъурлира ахIен. Ил тамашала мер алавбуцили саби авлахъунани ва халали ахIенти шурмачилти дубуртани, Шура-Озень хIеркIла давлачерти сагнани. Илгъуна тIабигIятла мер мицIираглис ва духълумас лебгIеб пайдаласира саби.

Сарыкумлизир чедаэс вирар гIядатла мицIираг (бецI, гурда, дугелибуг, гIяра ва цархIилтира). Лер илар дебали камли къаршидиркути мицIирагра (гюрза (агъула чIичIала), средиземноморский вахъчеб пяспясаг, гриф, чIака (орел-могильщик) ва цархIилтира). ГIялимти тамашабирахъули саби кIапIри агарси джузгун, астраган каракугский, астраган Лемана, кIапIри агарси зремоспартон, касатик остродольный бикIути духълумани. Илди дебали камли къаршидиркути ва детихъути журала сари.

Сарыкумличил дарх заповедникли мяхIкамбируси тIабигIятла цархIил мерра леб. Ил Самурла вацIа саби. Ил Дагъиста югла шайчиб саби ва Самур хIеркIла хьар дублизирти ванзала удирад дикибти ва урунжунала шинничил пайдалабикIуси саби. Цаца мерличиб ил илцадра зумаси саби, хIятта берхIила нурани ванзаличи чейгули ахIен. Илар дугIла житнала, хасанала, вахъчеб пяспясагунала кьяшмала къел чедаэс вирар. Дахъал сари илар декIар-декIарти арцантира. Илди сари кьутIкьутIиби, вацIала лагьни, кьар гIяргIни, гегугуни. Орхидея бикIуси вава бархли башули саби илаб. Аргъес вирар илаб хIяв бецIла тIамара. 2019 ибил дусла ахирличиб «Самурла» имцIасигъуна бутIа миллатла паркличи шурбатурсири. Гьанна Самурла вацIа мяхIкамбируси мерли бетаурли саби ва иларти тIабигIтла жагадешунас урехи агара.

Илала дурабаддира, миллатла парклизи кадурхули сари БекIлибиубсигъуна Кавказла дубурала северла шайчирти мер-мусара Базардюзи-Шалбуздагъла дубурара. Самурла парклизи кадурхули сари Дагъистайзир бегIлара ахъти дубурти ва шурми, зурбати чяхI-чяхIиби. Илаб саби Европализибра бегIлара ахъси мерличибси Куруш бикIуси шира.

Илкьяйдали Азербажайчил ва Грузияличил дазуличирти Дагъиста ахъти дубуртала мер-мусаличиб ца гьатIи «Тляратала» бикIуси заповедник леб. Кавказлизиб ил бегIлара халасигъуна заказник саби. Илар хIердирули сари синкби, барткелти, кьяцни, дугIла унции ва цархIилти камли къаршидиркути мицIираг. БегIлара цIакьли мяхIкамбируси Кавказлизиб жагасигъунали сабси барс саби. ЛебгIеб тIабигIят жагасили кабилзахъули саби даимлис кавлути миъбала авлахънани ва хъярхъти чяхI-чяхIибани. Лер илар жагати шарабира.

Урхьула дубличирра лер «Къизлярла шарала кьяли» «Аграханна» бикIути мяхIкамдирути мерани. Илар дахъал журала камли къаршидиркути бяликъуни лер. Илди сари шип, каспийская кумса, белорыбища, щиповка ва цархIилти. Ил мер арцантас гьарли-марси алжанагъуна саби. Миллионтадли садашули сари ила арцанти.

Илди лерилра тIабигIятла давлуми нушани мяхIкмдарес ва чеалкIуси наслуличи даахъес хIяжатси саби.

Аргъес хIяжатли саби илди мер-мусаличир цIа билкьес, духълуми къябдирес, нясдешуни калкьес, мицIираг паргъатагардирес асухIебирниличила. Пачалихъла инспектортани тIабигIятличи хIеруди бузахъес, халкьлизи гьарил секIайчила иргъахъес ва тIабигIятлис зарал барибсилис протоколти дирцIахъес хIяжатси саби. Илбагьандан заповедникла хIянчизарлизибадли ихтияр сасес ва заповедникуназирра парканазирра дузахъес хIяжатти тяхIяр-кьяйдаличила баянти касес хIяжатси саби ила ваэс багьандан. Халкьлизи нушани тиладибирулра илгъуна секIайчи чекабизахъес. ДугIла тIабигIят дигули диахIелли нушаб ил мяхIкамбаресра чебиркур. Дагъиста хабарла тIабигIят мяхIкамбарес хIушани кумекбарая, нушани биалли хIушаб кумекбирехIе иларти жагадешуни чедаахъес.

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.

1