КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА
Меню
12+

«КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА"

13.08.2018 14:57 Понедельник
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

«Ванзаличи диги диалли…» (очерк)

Автор: Ибрагьим Ибрагьимов

Шумери тIемдикIуйхIи

КIишала ши бетаахъурти, ила дархдикибти верхIел махьурби-гIяябазибад ца саби Шумралла гIяя. Гьнна илаб гIяя эс гIяяра кали ахIен, вацIала дубларти хъуми-кьасурбачирти къаркъубала бекIни халхIедаралли. «Шумрал» ибсира «шумери» ибси саби (кIишантани «шумари» иру). Хала бегIтани сен ил у бихьибсил багьес дигуси виалли, гьаввакIаб Шумралла гIяялизи. Урчила мурдаван ахъти шумерили арагIеб авараг лавшарбикIули саби. Илабад чебихуси шумерила бизиси тIемли ясируцили, адам ца гIяжаибси хIяйчи виркахъу: камси манзиллис илизи хъумуртахъу сунела архIяличила, шиличибад хIябал километрлацад гьарахъси ил ургубализи сай се мурадли вакIибсил чIянкIли кьанниван иргъу.

Шумралла гIяя. Шумралла ругери. Шумралла къярд… Тарихли ил мерлис гIурра уми мяштIхIедариб.

Совет хIукуматла манзил, колхозуни-совхозуни датдухъунси ва давлачерси манзил, Шумралла къярлизир ризкьила сахаватти сабухъуни дири. Гьанбиркур, гьар дусла гIебшнилизир колхозла полевод-бригадир ХIяса Кьурбай илар билхъаби дурадуркIахъули. ИтхIели илди мер-мусаличи комбайн баэс хIебири, арши някъ-някъли иршутири.

Савлиличил къярд булхIехъули, аршикьянабала тIама-гьама чедихули дири:

– Халумчакарлис игьая! Илала маргь сен гIелабиркуси?

– Чинара Манабша? Марли, биршибу илини сунела ибула?

– Эй, гъазагант! ЯхIбарая, бархIехълис Шумралла къярд хIентIбази гIелабуршехIену!

– Гьари, вявбяхъяя ХIяйдарлизи! Ил ахIенрив шинничи вархьибси?

– Эй, баркабанти! ХIушала хъулиб баркат каммабиаб!

ИлхIели чидил-биалра чехьери аршикьянани далайра урцахъи:

Эй, гIяякантла арши,

Ляркьулра хIу чебаргъес:

Хъярбукан дебшла миршла

Ца хIял ахтардибарес.

Ва, мургьи-рангла арши,

ХIядурли бии набчи:

БумхIули цIуэрличил

ХIебалтари ишбархIи.

Эй, аркьяни-ливкьяни,

Хьурабара нушачи:

КахIейзадра маргьличи,

Урхьури сапарличи.

Ва бархIехълис къазанчибани, нешер кигьара белгьи, шумерили берхъибси диркьаличиб ургубала хинкI хIядурбири.

ХIябилра гъирадухъеси гIядат бири кьалли?! Сепайда…

«Сепайда» викIусира, юх, ну хIязлис ахIенра. Пашбехъуб Совет хIукумат. Хъямбариб колхозла лебдеш. ВегIагарти ванзурби пайтдухъун, хъалта-кьарли чус дариб.

Хабарла Шумралла гIяяра лайкабакIиб. ВецIал дусра-сера иларти хъумачила пикриулхъуси я хIяким-карим, я яшавла вегI адам, я гIядатла зяхIматчи ахIехъиб.

ГIе, ил ванза хIебузахъулира, цархIилталаван кIишанталара гIямал бетарули уббухъун.

«ГIягIнилив гьатIи хъуми дузахъули? – викIулри хумарли вахъхIила хъубзара, дуразла тIели буцили чум-чумдехIра чакма делкахъунси Муса (парторг Муса, МТФ Муса – чеуми). – ГIярасайлизирад «Камазуни» дицIили декь дикули сари, пенсияби кайсули сари. Ялчнад дурабухъи, шантани чула хъалибаргунас напакьа бургули саби. ВегIебш, лебри кьалли замана! Дергълис гIергъити дусмазир дацунти хъуми вацнаниван укъира, лугни даргес, гIяби даргес…»

Шумралла гIяялизир дурхIядеш урдатурси ишди тугъала авторра илав чуйнара къунзухъунси сай, аммаки гIергъиси замана, вегIагардешла ва палакатдешла асар чебиухIели, уркIи жибулхъули ахIен.

ХIера, ца бархIи телефон зянкъбулхъули саби.

– Гьай-гьай. ЛехIихъулра.

ТIамаличивли вагьурра Мусала Абубакар. КIишала дахъал шалубар гимназияла физкультурала учитель, организатор, спортсмен, пагьмучевси волейболист.

– ДуцIрумла иш къугъаси савли хъули пяхъикили уулрив гъари?

– ХIела гIяхIси пикри лебли хIебиэс, юлдаш Абубакар?

– Вайси ахIен, шумери дикьурли сари, ваши ургубалаб ца-ца чяйла бужехIену.

– Аргъира. ХIу гIяялизив валанри?

– ГIур чинав вирусира? ХIеб дакIалли, набзи хьарра хIебаили, кьяшмани Шумралла гIяялизи виахъулра.

– Гьари, хIебиалли, нура хIечи ваишану…

МицIирбиубси къярд

«Мусала Абубакарли Шумралла гIяя чебаргъахъили сай», «Баркалла биаб сунес, дудешла хъарбаркь гIямрулизиб дурабуркIуси урши сай…» ибти гъай шантазирад гьаларра аргъибтиригу, чебаибсира аргъибсира цагъуна битIакIла хIедирар.

Марлира, ил бархIи илди улгу-минали тамашаварира: тIабигIятла ил сахаватси ургуба сагали мицIирбиубсиван кабизур. ДяргIиб шинна урунжунани рупIдикIути, умути гIинзурби. ДелгIути хъуми. ЦIедешла унхъри. ИтатIибван цIуэриличил бумхIуси сирмугла вацIа. Илди кьалли дуэс, гьунила дубкад вацIала дубличи даайчи царугти тугъачил тIинтIкадиубти чадурла кьадуби чедиули сари. Чедибси кьасиличир чумал журала хъелгIе дерхъили сари, гьарахълирад илди хIунтIена, цIудара ва шиниша кьадуби вавнала халати халубачи мешудиркули сари. ХIябэсил кьасиличир гIинцла, хъярла, гъямгъла, курегала ва бягIлила галгуби цIедешли вахдаршили сари. КIидарш дусцад биубси бухъна хъярла удиб чятирра леб. Чятирла гьалаб арцанти ва дугIла мицIираг урухдируси «къаралдира» тIашли саби.

Чадурла лерилра кьадубира илдачил дархли бягIлила галгубира, сеткаличил алавдарили, теплицализир хIердирутачи мешудикахъили сари.

Гьанбикеслири, цIедешла унхърачил хабардерхурси Хайдакьлизи ваилрагу или.

– Илкьяйда хIебарес гIямал аги, – баянбариб Абубакарли. – Арцантала хIункьрани, хаслира цIудара къянбани, чябхъинти дирули сари, хIедикьурли лерай цIедеш хъямдирули сари. Ириъ сетка агарли датурти лерилра цIедеш арцантала детаур.

– ГIнцби-хъярбикIун дубуртазир дашути нушала минала цIедеш сари. БягIли, курега, чадур секьяйда дакIахъес бажардиикири?

– Илдира ишар дилкьули сари. ХIуни хъумартурли хIейиши, Шумралла гIяя диркьалагъуна ванаси мер саби. Ца хIеризи гьари! Дубуртани алавбарибси къярд. Дирихь камли ахIи музахIебулхъуси, заб-маркалира хъибхъялира уруххIебируси. ТIабигIятли сунела гьарил гьигь духъулумас гьабурцусигъуна тяхIяр саби…

Абубакарла (иш гьакIлис анхъчила – И. И) вяшатIайчи хIяздулхъули сари: ил гьанна учительцун ахIенри, анхъчира сайри, хъубзарара сайри. КIелра гIинизла удибван кьелхIели икъули бетаахъурси арагIеб шара лебри. Иларад, диштIати татаулти дарили, шин анхълизи ардукилри, галгубасра чадурла ва хъелгIела кьадубасра дутIилри. Гектарлацад ванза хIярили алавбарилри, хIярила дурар чаландарла, жярла ва зурла галгубира лерри. ЧIянкIли тIабигIятличи, ванзаличи халати диги лерси адамли ахIи, илгъуна къуллукъ гIеббуцес хIейрар. Пикрибаралли, 500-цад цIедешла галгаличи хIерудибарес, чадурла яра хъелгIела гьарил кьада ахтардибарес сецад къайгъни хIяжатдиркули?

– Гьарахъси гьунира ахъили, гьар бархIилис иша вашес къиянхIебулхъулив?

– Халаси къиян агара. Сен-сен иша хIекIес вирусира, эгер анхъ жибикIули биалли? Адамтиван гъайхIедикIули диалра, гьарил галга, гьарил кьада мицIир жан сари. МицIир жанничи биалли хIеруди хIяжатси саби.

– ХIела кумекчира чейули ахIенрагу? Уршби шагьуртази тIутIукабиубли ахIену?

– Саби, илдала чула гIямру. Кумекчи викIадли – дила хабчаб Амирбегла МяхIяммадла ГIяшура. Лебри замана ил излумани саруцахъибси. ХIу вирххIеруд, аммаки набчил рарх Шумралла гIяялизи рашес рехIрихьила, хъярбуканти бикIуливан, мегьгъуна риуб. ТIабигIят. ТIабигIят, дила узи, цIакьси тухтур саби, сихIрукья саби…

Чадурла кьадуби-ургарад нуша къуздухъунра, илдала бизиси тIем къянкъубази гилдибикIулри. Юх, селрацад илдала тIем багьес я илар дахъхIи калес бетхIеур, сенахIенну мирхъи зяздухъун. Ашкарли, сеткала удирад дикили, дугIла зяз-мирхъи варъа бучес чадурличи дакIили сарри.

– Илди байтармантас гьалабиз агара, – пиширхъули сай Абубакар, сунес алавдакIибти мирхъилис някъба гьакIикIули. – ХIебалас, илдазибад гIякIалис варъа-мага сасес вирусирал.

– Вируд, эгер Шумралла вацIализиб зяз-мирхъила пукьа баргес виадли…

БерхIили цIа чекьурхIели, нуша чятирлизи пяхъдикира. Илабси тяхIудеш дерубти мурала тIемли чебирцIахъулри.

Абубакарли чятирла гьалабси гарасличибад сурбухъунси цIударбиубси шанг касиб.

– Шибши хъара дигахъиду? Делхьунти бизити дирар…

– Дигахъис. Илдачил хIяжланкIила сулкънира гIяхIил далдиркули дирар.

– Юх, хIяжланкIила сулкъни гьачамлис дикьурли ахIен, амма гIябира набадурира лер.

– Адуша шанглизи илдира. ХIязлис ахIен кьалли шанглизи абушибси бирар кIабатIлизи башусира бикIути…

Бажардила вегI

Дубурлантани бурули бирар, ца секIал балусини лерилра далути сари или. Наб кьалли ил айтуличи имцIабарес дигахъира: далути сари, нагагьладан дагьес дигуси, някъ белкъайчи узес дигуси адам виалли.

Абубакар, верхIел урши-рурси абикьурти дудеш Мусала ва неш Сакинатла ургавси ца урши сай. Илис виштIахIелил дудешли бузерила бяркъ баахъибсиван кабизур.

– Дудешла дахъал хIянчи дири. Наб гьанбиркур, илини савли жявли, бикIуливан, дагъни чериргъуси вахтлизиб набзи буруш бархьбалтахъи, – дурхIядеш гьандиркахъули сай Абубакарли. – Хъу балцухIели, дузани аркьухIели яра дуки-гьуни дирухIели, гьаман варх викира. ЦацахIели, дудеш колхозла полевод-бригадирра сайрину, бархIехъличил зяхIматчибас наряд бурахъес хъали-хъайгIира вашахъира. Гьайгьай, набра дигулри, нугъунти цархIилти зилантачил шадир-гьундурира. Се биру, дудешла хъарбаркьличивад чевухъес хIейраси. Нушала хъалибарглизиб неш-дудешла гъайличивад чевухъес асухIебируси табу лебсиван сабри.

– Узби МяхIяммад, Ибрагьим, Зулпукьар. Илдала низам цархIил бурги?

– Чина хабара? Илдира шалдаличил ургубалаб бирутири. ГIяпабаркь, нушала хала дудеш вири Маммала Абубакар бикIуси, тяп наб у бихьибси. Илини лерил гIямру Унеу махьилизир ва Хала хIеркIла къярдлизир хIенкьулали деркIиб. Илини пахруличил бурули вири, «Ну ургубали айкьурсира…» или. ДуцIрумла каникулти хала дудешличир дуркIули дирехIери. Илаб анцIхIебулкьи. БархIехъличил буркьунзалис шангра ужагъличи чебизурли, дерубти хъитIмачи алавчар нуша авалра узира кадатурли, хала дудеш хабурта угьи. Гьаларла гIямруличила, Гъазагала хабардерхурти хъубзурачила, ванзала кьадриличила ва дурхъадешличила…

– ИшбархIи нушала никIабасра илдигъунти бузерила ихтилатуни пайдалати хIедирив?

– Валлагьрагу, дири. Гьаннала замана дурхIнала авара нунира чейулра. Акьуси замана бикалли, телефонти-планшетуни дукладуцили, хъа гIямзурбази пяхъбиркули саби. Халатала гъай иргъули ахIен, лехIбилзули ахIен. Тамаша хIебириду, «зяхIматчи», «хъубзара», «шинкьа», «ужагъ», «гарас», «гIяягъиз» ва цархIилти дугьбала мягIнара балули ахIен. ИлкIун нуша халаталара хатIа саби, сенахIенну дурхIни чула-саби батбетаили кавлули саби…

Мусала Абубакарла гIямрула ца гьатIи шали хIебалуси адам районнизивра хIейэс асубирар. Школализив учIухIелил ил спортличил цIацIали вархвасунси вири. Волейболла чеббикIибси командализи кьабулварибси сайри. Спортличи ил гъира даимбирули, Абубакарли Краснодар шагьарлизибси пачалихъла университетла физкультурала факультет таманаиб. Шилизи чарухъи, гимназиялизив учительли узес вехIихьиб.

«Адамли, чинав узули виалра, сай-вегIти къел калахъес гIягIнибиркур, – буриб илини. – Учительлисра дарс кабихьни баибси ахIен, ил санигIятла гьалабси, итира таманбарес чебси илала чебла саби. Гимназиялизи вакIибси цаибил бархIил нуни пикрибарира жагьил волейболистунала команда абикьес. Илкьяйда бетра бетаур…»

I990 ибил дусличибад Абубакарли хIядурбарибси волейболла командали районнизир цаибти мерани сархутири. Ил хабар районна спорткомитетлизи баиб: илхIели илис Дахадаевла районна ХI. ХIямидовла уличилси спортшколализив волейболла тренерли узахъес маслигIятбариб. ХатIахIебикиб. ДурхIнала волейболла команда республикализиб, ЮФО-лизиб ва Россиялизиб машгьурбиуб.

Жагьил учительлис, сархибдешуни пикрилизи касили, Дагъиста урибси учительла хIурматла у бедиб. 2008-ибил дуслизив Абубакар Мусаевич республикала физкультурала олимпиадаби дурадуркIуси комитетла членни викIиб.

– ХIуни абикьурти волейболистуни Краснодарлизи, Астраханьнизи, Волгоградлизи, Санкт-Петербурглизи абзаначи баибти саби. ИмцIаливан чидил архIя хъумхIертесили бетаура?

– Ириъ нушала улкала тахшагьар Москвализир калунра. Илар Лебилроссияла волейболла чердикибти командаби (дурхIнала) абзаначи дурадухъи сарри. ГIяхIцад командабачил гьунидаира, жалти демжур. Или биалра, ахирра-ахир 3-ибил мерличи дурадухъес бажардидикира. ДурхIнас ил хъумхIертеси архIя сабри.

– Дуклуми дакIалли, арцантани пукьни дархьдалтули дирар. Школа хъараахъурти дурхIни сеннира белчIуди даимбарес дура арбашули бирар. Сагати цIакьанани команда чебирцIулив?

– Гьайгьай. Спортлизиб ахъбикIес дигути дурхIни камли ахIен. Ил хIяракат бегIтасра дигахъуси саби. ИшбархIира жагьти спортсменти алавбурцулра, тренировкаби, цаибти гьунибаъниби детерхули дирар. Гьаларван Дербентлизи, Гъуниблизи, ЧIиркIейлизи даира. ДурхIнала устадеш бархIиличи бархIи ахъдикIули сари…

Ну пикриухъунра: «Физкультурала учитель, спортшколала тренер, анхъчи, зяхIматчи… – ца адамли дахъ-дахъал санигIятуни сунечи чейсули ахIенара? Секьяйда ил бажардииркули? Вирхаэс гьамадли ахIен…»

Сагали гьандикиб халатала пасихIти дугьби: «Ца секIал балусини лерил далути сари…» Илди дугьби набзи нуни хьарбаибси суайс жавабли детарулри.

Абубакар акьудеш хIебалуси адам сай. ХIебиалли, гьар чинавалра ил бажардииркни якьинси анцIбукь саби…

Сипта гIебисули…

ДуцIрумла сецад буцIарси ва гIеркъаси бархIи биалра, ил сеннира тIашкахIебилзан, шалгIебхIебухъи хIебуар.

ХIери гIергъи Шумралла гIяяличи чедибси вацIала дяхIцIи, халаси гъурша пардавван, гIяшбиуб. БерхIили лагьдарибти галгуби ва кьадуби ряхIятли гьигьдухъун. Галгубала кIарачил кункси цIуэирили макьамра вяшбариб.

Нуша чятирла гьтала кадиили лякьирдикIули лерли, Абубакарла гIямрула рархкья ГIяшура ва чумал хьунул адам анхълизи баиб. Илдала някъбазир гьакIдирули бадирабира чIигIяла чIуприра лерри.

– ХIера, илди дила кумекчибира музабухъун, – иб разили Абубакарли.

– Чадурличи бакIибти биэс?

– Саби, саби. Чадурличира, хъелгIеличира, цархIилти цIедешличира. Сабухъ бучес нуша бажардидиркули ахIенра, илбагьандан цIедеш дигутас чузи далцIахъес ихтиярбирулра.

Кам-гьамти яхши-хушра дарили, хьунул адамти цIедешли мадикIути иблумачи гIяйкабиуб. БахъхIиагарли гьести гIямрула ца хьунул адамли гIяш-гIяшли далайра бехIбихьиб:

ХIулби хIунтIена чадур

Ца-цали делтIишара,

ДелтIунтира дукули,

РацIли чаррухъишара?

Эй, МТФ-ла урши,

КацIи хIура анхълизи,

БягIлила берхъиб кьяли

Баахъа, гьари, набзи.

Шумралла гIяялизир

Дучили гIявал шумер,

Дирис карилар чудни,

Валхари хIу чуднани.

ВацIализи бихуси уркурла гьунили дайдяхъибти, гьалли Шумралла гIяялизи гачдикIути чумал хъу гIурра шантани дузесаили диъни чебаэслири: илар луги дурабушес хIядурдиубти арши, вавалибяхъибси картошка, аллай-баллайла къяжнани бухъутIбарибси хъула сирт, хIяжланкIи, кьехIни, набадури чейули сарри.

– Юлдаш Абубакар, хIела сипта гIеббуцибтира леб кьалли?

– Леб. Хъубзурала уршби саби илди хъуми дузесаибти: УмалатхIяжи, Мусалавла Загьум, Шихшанат, Запирла ГIябдулла, КьурбанхIяжила Кьурбан… Сепайда гьатIи, Уркухъла дазуличи дурадулхъути гIяхIцад хъуми гIурра ятли кали кьадин. Дудешли бурули вирар, Ханбагила вацIаличи хIердикIути хъуми-кьасурбани гьар-ур ца гектарличирад 23–25 центнер хIясибли ризкьи лугутири или. Гьаннара илгъуна сабухъ сархес вирар, эгер илди дузесаалли.

– ХIуни ца гIурра гIибрат чебаахъадли?

– АнкIира бегIен викIулрив?

– БегIен гьатIи! АнкIила сабухълира зарал хIебиру.

– ХIердикIехIе, ил гIяхIси пикри саби…

БархIехъ ну сагали Абубакарличи хIерилзулра. Илини дубхIехъили дила някъ цIацIабариб.

– ХIу шилизи чархIехъаду гъари?

– Кавлас… Ишар дарести гIурра лер: татауйзирад духълумас шин дурхьути сари, вацIала шайчибси хIяри балаэс гIягIнибиркур, беръэс хIядурбиубси ца гIинцла галгара барсбарес замана баили саби…

– ГIе, хIела уркIи хъулиб паргъатхIебирар. Баркалла Шумралла гIяя гьанкIлизибад чебаргъахънилис. Баркалла шумерила чяйлисра.

– Курега дилкьули сари: хъуммартид сагали гьаввакIесра…

Набчил барх шилизи чарбулхъути хьунул адамтира лебри: гьанна илдала бадираби ва чIупри цIедешли дицIили сарри. Илди хъули баэс къалабали сабри, аммаки хабурта бугьесра бажардибиркули сабри.

Дила пикрумира иш гьакIлис шалахъдиубтиван сарри, сенахIенну лайкабакIибси Шумралла гIяя сагали мицIирбирули сабри…

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.

22