КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА
Меню
12+

«КАЛА-КОРЕЙШ МЕДИА"

22.01.2021 08:59 Пятница
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Дагъистайс - 100 дус Челябкьла пахрубареси биаб

Автор: ПатIимат Кьурбанова

Дагъистан ибси дев илаб хIербирути адамтала уркIбазиб нурли абалкунси берхIиван даимлис шала-ванабикIуси саби. Ил илцадра нушаб дурхъаси саби дубурлантани ил ванзаличибси алжанала жагасигъуна бутIа сабхIеливан чебиуси саби. Иларти хамли кадизурти дубурти, аваданти авлахъуни, хъярхъти варачанти, умути урунжуни, азир рангла вавнала сагни, цIедешла унхъри, лерилра илдас къарауйчирван уктемли тIашти шурми, … гьачам чедаибсини гIур бекIлилра хъумхIерту. Илар хIердирути жанивартира арцантира хабарлизир дурутигъунти сари. Дубуртазиб акIубти ва илаб хIербирути адамти биалли чула гъабзадешличибли, игитдешличибли, пасихIдешличибди, бекIла гIякьлуличибли, пагьмуртачибли, устадешчебдешличибли, кьуватчебдешличибли, бархьдеш дигниличибли, гьунартачибли, … дунъяличиб машгьурбиубти саби. Илдала гIямрулизибадли сегъунти шалуби гьандушаллира пахрубарестицун баянти гьаладихьес вирар.

Давлачебси саби Дубуртар улкала ва илаб хIербирутала тарихра. Амма ца хIейгеси шалира леб илгъуна масъайчила гъайвикIухIели гьалабилзуси. Ил саби жявхIелла Дагъистайчила тарихлашалти баянти дебали камли диъни. ИтхIели белкIличила ва гIурлизиб чеалкIуси наслуличи чула хала бегIтала гIямруличила баянти даахъес пикрибикIути дебали камли буили саби. Илкьяйдали дахъал мягIничерти баянти нушачи хIедаили кали сари.

ИшбархIи нушачи даибти тарихла бяхIяни хIердирухIели нушала хала бегIтала баркьудлумачи пахрули уркIби дирцIули сари. Хаслира дубурланти бузери дигути ва чула биштIаси ВатIан вавалибяхъяхъес имканти дургути саби, къияндикибхIели цабиубли зурбаси цIакьличи шурбулхъи илди ва дурала улкнала хъямчиби тIутIу-кьякьябирути саблин хабардерхуртири. Илдигъунтили кали саби гьаннара.

2021 ибил дуслизир Дагъиста Автономияла Советская Социалистическая Республика акIахъубхIейчирадли 100 дус диркниличил бархбасахъи, гьандуршехIе нушала уркIбас илцадра дурхъаси республикала тарихлизирадли цацадехIти баянти. Хаслира ил Россияличил чIумали бархбасунхIейчирадли кадикибти анцIбукьуни дигести сари.

1921 ибил дусла январьличиб лебилроссияла Центральный Исполнительный Комитетли Дагъиста АССР акIахъниличила Декрет кьабулбарибсири. Ил дебали мягIничебси ва дубурлантас челябкьлализиб багаласили бетаурси анцIбукьра сабри. Россияла югла шайчибси регион саби ил. Илала чIябар 50 азир квадратный километрличи халбируси саби. Дунъяличибра ил лебгIеб жагаси мерлизи халбируси саби. Илала тIабигIят къугъати бетуцуначил, мицIирагличил берхъибси саби, дахъал миллатунар малхIямти ва гъабзадешчебти халкьанала дахъал шаликарси ва урхIмешуахIенси культураличил, давлачебси тарихличил хабардерхурси саби.

Туркла мезличибадли шурбаталли «Дагъистан» «Дубуртар улка» ибси саби. Иличила бегI гьалар баянти дакIудухъунти сари XIV ибил даршдуслихълизир «Дагъиста тарих» ибси някъли барибси белкIлизир. Илаб ишгъуна белкI леб: «Багьирая, Дагъистан – пергерси улка саби, сунезиб хIербирутас гьарзаси, дурала душмантала гьалаб цIакьси, хIерикIуси хIулуркIахъуси, бархьдеш дигути адамтала гIяхIдешли давлачеббиахъубси». Дубуртар улкала жагадеш бахъал художникунани, писательтани ва поэтунани чебяхIбарили сипатбарибси саби. Илабти адамтала азадти гIямру, хъумхIертести тIабигIятла суратуни, пагьмучебти устнани дарибти мургьи-арцла ва цархIилти ваяхI нушала ВатIайзи вакIили чедаибси дурала улкаланни сеннира хъумхIерту.

Дагъистан – ил христиантала Европалара бусурмантала Востоклара, гечбикIутала Северлара ванза бузахъантала Юглара ургабси цархIилтазибадли декIарбулхъуси тамашала гуми саби. Илди кIел дунъяла дазуличибси сунечицун хасти законти хIясибли гьалабяхI башуси Дагъистан Востоклара Западлара ургарти культурала-тарихла зурбати бархбасунала дайлаб бетарусири. Илис бикьридеш дирули сари крайла давлачебси тарихли. Улкали мяхIкамдирути гехIел азирличирра имцIали культурала ва тарихла памятникуни лер гьаннара илар.

ЖявхIейчибадли бехIбирхьуси саби Дубуртар улкала тарих. Къаркъала даршдуслихълизибал илаб адамти хIербирниличила бурути баянти лерти сари. Адамли яшавбарес пайдаласи мер саблин Кавказличи жявти замунтазибал халаси пикри бяхIчииусири. Даршал азир дусличибра гьалаб Дагъистайзиб адамти хIербирули буибти саби. Дербентла ва Хайдакьла районтала дазуличирти мер-мусаличир жяв заманаличибадли адамти хIербирули калниличила археологияла баянтани бурули саби. Илабси вацIа-хIярила Чумус-Иниц бикIуси мерличир итхIелла адамтала бузерила ваяхI даргибти сари.

КIинайс республикализир кьамани дакIудухъунти сари ва гIур илди дархдикибти сари. ИшхIели хIердирути цацабехIти дагъистанлантачила Грекла ва Римла автортни гьанбиркахъули саби. Дубурлантала гIямрула гьуни къиянси биъниличилара баянти лер.

Нушала эралис гьалабси II ибил даршдуслихълизиб Кавказлизиб бегI гьалаб Албания бикIуси пачалихъ акIахъубсири. Ил Кавказла Албания мерлабиубсири гьаннала Азербайжанна ва Дагъиста ца бутIа лерти мер-мусаличиб. Ил гьалабяхI башахъес мурталра диргаладухъутири дургъби. Албаниялантани бутIакьяндеш дарибтири Александр Македонскийличи хъаршиси дергълизирра.

Дагъиста халкьанала гIямрула ва яшавла даража гьаладяхI дашнилис гьаликIли бетаурсири Кавказла Албания бехъни ва Кавказлизир декIарти пачалихъуни акIахъни. Илдазибадли халасигъунари Дербент бикIуси. Ил Европалара Востоклара ургабси вачарла зурбаси центрли бетаурсири.

Иранничилти ва гIярабуначилти дургъби детурхухIели илав пача левсири Табасаран-шагь бикIуси. Дагъиста мер-мусаличир лертири цархIилти диштIати пачалихъунира.

Селичилра хIерхIеили, Дагъиста мер-мусаличибти адамти дурала хъямчибачи цабиубли дурабулхъутири. Дагъистайчи чебулхъутири гIярабуни, сельджукамти, монголти, тимурла халахарти, сефевидуни. Илкьяйдали цабирухIели Дубуртар улкала халкьли иргъескабииб чула ВатIанра ца биэс хIяжатли биъниличила. ГIур дубурлантала Россияличилти бархбасунира дакIудирескадиибтири. Волга хIеркIличибадли, Каспи урхьуличибадли ва ванзаличибадли башули адамтани бархбасуни чIумадиахъубтири.

КIинайсра Россияличилти бархбасуни хIярхIдиубхIели дурада улкнала душмантани Дагъистайзи чябхъинти дурадуркIескабииб. Ираннара Турцилара ургарти дахъхIилис духъяндитIунти дургъбалара асар халасири Дагъистайчи. Илар кьяркьти дургъби кадиркутири. Каспила мякьларти мер-мусаличиб иранланти, туркани ва Крымла ханани чус диганти биркьутири.

1579 ибил дуслизив Крымла МяхIяммад-Герей хан чевхъунсири Дагъистайчи, Турцияла ГIусбан-паша командующийли Дагъиста Югла шайчибси ва урхьула дублабси мерани дуцибтири. Турцияла бургъантани уркIецIиагардеш дирутири чус мукIурхIебикIути дубурлантачи.

ХVI ибил даршдуслихъла бехIбихьудличиб Россияли гIурра пикри бяхIчииэскабииб Дагъистайчи. ХVII ибил даршдуслихълизиб биалли Россияла Авариялара Кази-кумухлара уцмийствобачил вачарлацунра ахIи, политикалашалти бархбасуни чIумадиублири. Турцияла ва Иранна шайчибадли урехи имцIабикIухIели Дагъистайс Россияли кумекбирни гIяхIси анцIбукьри. Сецад кьасбарили хьалли иранлантала ва турканала Дагъистанланти мукIурбакIахъес ибти кьасани детхIедерхур. Амма балагь-кьадар камли ахIенри илдани диахъубти. Турцияла архIяликьяна Эвлия Челеби Дагъистайзи вакIибхIели сунела белкIаназиб ишгъуна пикри бурибсири: «Дагъистанлантас иранланти хIейгахъу ва илдачил вачарла баркьудлумази ихъути ахIен. Амма москвалантачил биалли илдани чIумаси бархбас кабизахъурли саби».

Урусуналара дагъистанланталара бархбас гьатIира цIакьбиубсири Россияла император Петр Цаибилла манзиллизиб.

1722 ибил дуслизиб урусла флот тIашбизурсири урхьула Аграханна кьялилизиб. Ила хьурали дашути гIяскуртира гъамдиубтири. Илгъуна урусунала баркьудиличи дагъистанланти ца тяхIярли хIербикIули ахIенри. ЦабехIти Турцияла кумекличи музабухъун, цархIилтани къаршидеш дагьахъур, хIябэстани Петр гIевуциб. Ахирра ахир Каспи урхьула дубани дуцибтири Петрли ва Россияла дазурби чIумадиахъубтири. КIинайс Анна Ивановна императрица ретаурхIели илди мер-муса Персиялизи дикибтири. БегI гьалар Дагъиста ванзурби Россияличил дархдикнила анцIбукь илкьяйдали таманбиубсири.

Россияличил Дагъиста ванзурби дархдяхъибтири 1813-1864 ибти дусмазир Персияличил Гюлистанна даршудешла вягIда къулбасбарили гIергъи Дагъистара Чечнялара пачала гIяскуртачилти дубурлантала дахъал дусмазир духъяндитIунти дургъби тамандиубли гIергъи. Дургъби тамандиубли гIергъи 1860 ибил дуслизиб Россияла политикалашалси бетуцлизи каберхахъурсири Дагъистан.

100 дус гьалабра, чедибра буриливан, дебали кьадричебси ДАССР акIахънила анцIбукь кабикибсири. Илкьяйдали узити урусунала халкьличил ишбархIира ца хъалибаргван хIеркадирулра. Культуралашал ва багьудлуми ахъдурцнилашал дубуртар улкаличи урусунала халаси асар лебсири. Мерла адамтала минала культураличил бархли гьаннара халкьли россиялантала культурала ункъли кьабулбарилира саби. Республикализир хIердирути нушани нушала хала бегIтала дурхъати гIядатуни мяхIкамдирес, край вавалибяхъяхъес, илала челябкьла умутчебсили биахъес, республикала тарихличи ва культураличи пахрубирес, миллатуни ургарти бархбасуни гьатIира цIакьли уржахъес, чеалкIуси наслулис лерилра дубурлантала адаб-яхIла бетуцуни пайдаладирули гIякьлу-дагьри дедес, хъалибаргла бархбасуни чIумадирес ва Россияла гражданинна дурхъаси уличи лайикьли хIердиэс хIяжатли саби.

Даршал дусла манзил камси ахIен гьаларла дусмазир республикализир кадикибти пикрилизи касес ва ишбархIила манзиллизир кадиркути анцIбукьуни гьунчидикахъес багьандан. Нушала хала бегIтала игитти ва гIяхIгъабзадешла баркьудлуми даимдирули, ишбархIилизир патриотуни руркъули, террооризмала ва экстремизмала бетуцуначи къаршидеш дирули, талихIчерти гIямру диахъес къайгъназир нушанира лерилра цIакьанира багьудлумира харждирахIе. ИшбархIи нушала республикалис бекIдеш дирутанира Дагъиста ванзаличир даршудешра халкьла балгундешра бегI гьалабси яргализир дирахъниличи имцIали пикри бяхIчииъниличи дирхехIе.

Улкала ва республикала хала бекIунани даршудешра биахъубли адамтала яшавла даражара ункъбирниличи пикри бяхIчиаалли, дагъистанлантани бузерила макьамтира зайдикIахъу.

Дагъистан хаслира кьуватчебти игитти багьадуртачибли саби имцIали дунъяличиб машгьурбиубси. ЧIянкIли кIел уршилацун уми гьандушахIеллира мажахIят дунъяла укназибти махлукьатли илди игитунала баркьудлумачила гьанхIебиркахъу. Илди саби Россияла Игит МяхIяммад НурмяхIяммадов ва спортсмен ХIябиб НурмяхIяммадов. БегIлара дигеси илди жагьилтазибадли мисал касес хIядурли саби бара кьяшмачи тIашбизурти ва чумал гъай дурес балкьаурти дубурла лачинти. ХIебиалли Дубуртар улкала челябкьлара игитси ва пахрубареси бирар.

Нушала дигуси ва ахIерси республикали даршдуслихъла ганзухъ ахъниличил бархбасахъи, лебилра дубурланти уркIи-уркIилабадли мубаракбирехIе! Илдазибадли гьарилла шандангъуна арадеш, берхIиван нуранани парчбикIуси талихI, хъалибаргуназиб баракат, бекIла чедиб даршудеш диаб!

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи.

11